Nie każde dziecko z autyzmem mówi – część komunikuje się słowami, inne korzystają z gestów lub alternatywnych metod porozumiewania się. Brak mowy nie wynika z uporu, lecz ze specyfiki rozwoju i funkcjonowania mózgu. Jeśli dziecko nie zaczyna mówić w pierwszych latach życia lub traci nabyte umiejętności językowe, to jeden z sygnałów, że potrzebuje szczególnej uwagi i wsparcia.
Czy każde dziecko z autyzmem mówi?
Nie każde dziecko z autyzmem mówi; według szacunków 25%–35% dzieci z tym zaburzeniem pozostaje całkowicie niewerbalnych, zgodnie z danymi Centers for Disease Control and Prevention oraz American Speech-Language-Hearing Association. Część dzieci wypowiada pojedyncze słowa, jednak nie rozwija płynnej mowy, a niektóre zaczynają mówić dopiero po kilku latach życia albo korzystają z echolalii, czyli powtarzania zasłyszanych fraz bez zrozumienia ich znaczenia.
Odmienność w rozwoju mowy pojawia się w różnych podgrupach w spektrum autyzmu – opóźnienia mogą być znaczne i niekoniecznie współwystępować z niepełnosprawnościami intelektualnymi. Badania pokazują, że dzieci z autyzmem mają trudności z naśladowaniem dźwięków, inicjowaniem komunikacji oraz używaniem mowy do celów społecznych, co zdecydowanie odróżnia je od dzieci rozwijających się typowo. Najnowsze analizy pokazują, że nawet wśród dzieci z autyzmem, które zaczynają mówić, tempo rozwoju językowego jest bardzo zróżnicowane.
Dlaczego niektóre dzieci z autyzmem nie rozwijają mowy?
Brak rozwoju mowy u części dzieci z autyzmem wynika z połączenia czynników biologicznych, neurologicznych oraz środowiskowych. Badania neuroobrazowe wskazują na nieprawidłowości w budowie i funkcjonowaniu obszarów mózgu odpowiedzialnych za przetwarzanie dźwięków i produkcję mowy, zwłaszcza w lewej półkuli, takich jak zakręt skroniowy górny i część Broki. Zaburzenia komunikacji społecznej, trudności w nawiązywaniu kontaktu wzrokowego oraz ograniczona motywacja do inicjowania interakcji również znacząco wpływają na hamowanie rozwoju mowy.
Do najczęstszych przyczyn należą deficyty w rozumieniu i analizie bodźców językowych, osłabione sprzężenie zwrotne słuchowo-głosowe oraz problemy z planowaniem ruchów artykulacyjnych (dyspraxia mowy). Ponadto u niektórych dzieci obserwuje się znaczące zaburzenia integracji sensorycznej, co prowadzi do nadwrażliwości na dźwięki i utrudnia nabywanie nowych wyrazów. W zaawansowanych przypadkach pojawić się może także współwystępowanie innych zaburzeń – na przykład globalnej niepełnosprawności intelektualnej czy mutyzmu wybiórczego – co dodatkowo potęguje trudności w rozwoju mowy.
Na podstawie analiz populacyjnych szacuje się, że nawet 25–30% dzieci z autyzmem pozostaje niemówiąca (tzw. osoby niefunkcjonalnie werbalne), co nie zawsze jest skutkiem braku możliwości, lecz często konsekwencją złożonych zaburzeń przetwarzania mowy oraz ograniczonych kompetencji komunikacyjnych. W literaturze opisywane są przypadki, gdy dzieci z autyzmem mają prawidłowo funkcjonujące narządy mowy, lecz nie rozwijają umiejętności mówienia wskutek barier neurologicznych, a nie tylko społecznych. Ponieważ przebieg autyzmu jest bardzo zróżnicowany, trudno przewidzieć, które dzieci rozwiną mowę, a które pozostaną niemówiące.
Kiedy najczęściej pojawiają się pierwsze słowa u dziecka z autyzmem?
Pierwsze słowa u dzieci z autyzmem pojawiają się zwykle znacznie później niż u dzieci rozwijających się typowo. Podczas gdy większość dzieci neurotypowych osiąga ten etap między 12. a 18. miesiącem życia, wiele dzieci z autyzmem zaczyna wypowiadać pierwsze słowa dopiero między 24. a 36. miesiącem, a niekiedy jeszcze później. U niektórych dzieci z autyzmem występuje tzw. mutyzm, utrzymujący się nawet do 4. roku życia lub mogą one nie rozwinąć mowy wcale.
Przebieg pojawienia się pierwszych słów u dzieci z autyzmem charakteryzuje się dużą zmiennością — można zaobserwować zarówno wydłużone oczekiwanie na pojedyncze słowa, jak i nagłe pojawienie się ich kilku po długim okresie braku mowy. Według publikacji naukowych nawet około 25–30% dzieci z autyzmem nie zaczyna mówić wcale (również po 5. roku życia), a u pozostałych pierwsze słowa często przyjmują formę echolalii i niekoniecznie służą komunikacji.
Dane dotyczące wieku, w którym pojawiają się pierwsze słowa u dzieci z autyzmem, przedstawia poniższa tabela:
| Grupa dzieci | Wiek pojawienia się pierwszych słów | Odstępstwo od normy rozwojowej |
|---|---|---|
| Dzieci neurotypowe | 12–18 miesięcy | Brak |
| Dzieci z autyzmem (typowe) | 24–36 miesięcy | Opóźnienie o ok. 1–2 lata |
| Wybrane przypadki autyzmu | Powyżej 36 miesięcy/lub brak | Bardzo duże opóźnienie lub brak mowy |
Tabela pokazuje, że u dzieci z autyzmem znacznie częściej pojawia się wyraźne opóźnienie w rozwoju pierwszych słów, a w cięższych przypadkach rozwój mowy czynnej jest całkowicie zahamowany. Ponieważ profil rozwojowy w autyzmie może bardzo się różnić między poszczególnymi dziećmi, każdy przypadek wymaga indywidualnego podejścia.
Jak rozpoznać opóźniony rozwój mowy u dziecka z autyzmem?
Opóźniony rozwój mowy u dziecka z autyzmem najczęściej sygnalizuje brak gaworzenia do 12. miesiąca życia, ograniczoną liczbę słów po 18. miesiącu lub brak prostych zdań w wieku 2 lat. Często pojawia się też niestandardowe wykorzystanie dźwięków, echolalia (powtarzanie zasłyszanych słów lub fraz), regres w rozwoju mowy czy brak prób nawiązywania kontaktu głosowego w sytuacjach społecznych.
W diagnozie opóźnionego rozwoju mowy istotne są nie tylko ilość słów, ale również jakość komunikacji – dzieci z autyzmem zazwyczaj nie inicjują rozmowy, mają trudności z odpowiadaniem na pytania i rzadko posługują się gestami lub mimiką jako uzupełnieniem wypowiedzi. Brak wskazywania palcem na przedmioty w obecności dorosłego czy trudności z utrzymaniem kontaktu wzrokowego podczas komunikacji to także ważne sygnały ostrzegawcze.
Na opóźnienie rozwoju mowy u dziecka z autyzmem mogą wskazywać m.in.:
- brak gaworzenia do 12. miesiąca lub użycia pojedynczych wyrazów do 16. miesiąca życia,
- niewielki zakres używanych słów po 2. roku życia,
- uboga spontaniczna komunikacja – brak zadawania pytań, opowiadania o swoich potrzebach lub przeżyciach,
- wyraźna preferencja dla powtarzania zasłyszanych zwrotów (echolalia) zamiast własnych wypowiedzi,
- niedostateczne wykorzystywanie gestów, wskazywania przedmiotów lub wyrażania emocji głosem,
- brak reakcji na polecenia lub imię mimo prawidłowego słuchu.
Obecność kilku takich objawów jednocześnie powinna być sygnałem do przeprowadzenia pogłębionej diagnozy logopedycznej i neurologopedycznej. Szybka reakcja i wczesna interwencja zwiększają szanse na rozwój umiejętności komunikacyjnych dziecka.
W jaki sposób wspierać rozwój mowy u dziecka z autyzmem?
Wspieranie rozwoju mowy u dziecka z autyzmem wymaga wczesnej i indywidualnie dobranej interwencji, najlepiej prowadzonej przez doświadczonego logopedę lub terapeutę komunikacji. Pracę należy opierać na codziennym modelowaniu języka, powtarzaniu fraz, nazywaniu czynności podczas wspólnych działań, a także zachęcaniu do kontaktu wzrokowego oraz wskazywania przedmiotów. Szczególnie skuteczne są metody o potwierdzonej skuteczności, m.in. terapia behawioralna ABA, Picture Exchange Communication System (PECS) czy wspieranie komunikacji alternatywnej i wspomagającej (AAC), zależnie od poziomu rozwoju dziecka i jego preferencji.
Otoczenie językowe dziecka powinno być bogate oraz regularnie dostosowywane do jego aktualnych możliwości i jednocześnie pozbawione presji wymuszania mówienia. Zaleca się stosowanie pomocy wizualnych, książeczek obrazkowych, gestów i piosenek z powtarzalnymi refrenami, ponieważ dzieci z autyzmem często lepiej uczą się poprzez bodźce wzrokowe i powtarzalność. Ważne jest także odpowiadanie na próby komunikacyjne dziecka oraz chwalenie wszelkich postępów, nawet jeśli komunikacja nie jest jeszcze werbalna.
W przypadku, gdy dziecko wykazuje minimalną lub żadną spontaniczną mowę, należy wdrażać różnorodne formy komunikacji z wykorzystaniem odpowiednich narzędzi, np. tablic komunikacyjnych lub aplikacji na tablet, gdzie obrazki reprezentują słowa. Działania te powinny być prowadzone systematycznie w domu, przedszkolu i podczas zajęć terapeutycznych. Regularność, współpraca ze specjalistami i budowanie pozytywnego nastawienia dziecka do komunikacji to elementy, które zdecydowanie wpływają na stopniowy rozwój mowy.
Czy dzieci z autyzmem mogą komunikować się inaczej niż słowami?
Dzieci z autyzmem często korzystają z alternatywnych sposobów komunikacji, gdy nie posługują się płynną mową werbalną lub ich mowa jest ograniczona. Najczęstsze formy obejmują komunikację niewerbalną, stosowanie gestów, mimiki oraz specjalistycznych narzędzi AAC (komunikacji wspomagającej i alternatywnej), takich jak obrazkowe systemy PECS, tablety wyposażone w aplikacje do komunikacji czy piktogramy.
Istotną rolę w porozumiewaniu się u dzieci z autyzmem odgrywają także zachowania: wskazywanie przedmiotów, przyciąganie ręki opiekuna lub prezentowanie przedmiotów, aby pokazać swoje potrzeby lub emocje. Tego typu komunikacja może być skuteczna, jednak czasem utrudnia precyzyjne przekazywanie bardziej złożonych informacji oraz nawiązywanie relacji społecznych. Badania jednoznacznie potwierdzają, że również dzieci niemówiące są w stanie porozumiewać się z otoczeniem dzięki właściwie dobranym metodom wspierania komunikacji, co znacząco poprawia ich funkcjonowanie społeczne i emocjonalne.
W praktyce terapeutycznej szczególne znaczenie mają narzędzia komunikacji wspomagającej, które można dostosować do indywidualnych potrzeb dziecka. Przykłady najczęściej wykorzystywanych metod to:
- System obrazkowy PECS (Picture Exchange Communication System), uczący dzieci wymiany obrazków na konkretne przedmioty lub czynności,
- Aplikacje komunikacyjne na tabletach z syntezą mowy i grafiką wspierającą,
- Książki komunikacyjne z symbolami i piktogramami,
- Makaton – system gestów i symboli wspomagający rozumienie i przekaz treści.
Wprowadzenie odpowiednich form komunikacji alternatywnej pozwala dziecku z autyzmem aktywnie uczestniczyć w codziennym życiu oraz skuteczniej wyrażać własne potrzeby. Ważne jest, aby metoda była dobrana indywidualnie do poziomu rozwoju, preferencji oraz motywacji dziecka, co często wymaga specjalistycznej oceny przez logopedę lub terapeutę komunikacji.
